Werkverschaffing: Interview Lennert Savenije

De grijstinten van een grauwe geschiedenis

Vijf jaar lang onderzocht historicus Lennert Savenije de achtergronden van de werkverschaffing, geboekstaafd in het net verschenen ‘Werk in uitvoering – De Nederlandsche Heidemaatschappij in crisis‑ en oorlogstijd’. Een interview over een bewogen periode uit de vaderlandse geschiedenis.

Harry van Dooren

Het hart van het onderzoek gaat over de werkverschaffing waarvan de Heidemij uitvoerder was. In opdracht van de Nederlandse overheid, dat wel, maar zo vraagt Lennert Savenije zich meermaals af: had het wat minder volgzaam gekund? Toch trekt de onderzoeker geen harde conclusies. ‘Met de kennis van nu is het makkelijk oordelen, maar dit is zo’n gelaagde geschiedenis en elk oordeel is afhankelijk van een persoonlijk of maatschappelijk perspectief.’

‘Ik kende de Nederlandse Heidemaatschappij – Heidemij in de volksmond – van naam en wist van de werkverschaffing, maar hoe die twee met elkaar waren vervlochten wist ik net als de meeste Nederlanders niet. Het goed gevulde archief van Heidemij bood uitkomst. Dat is voor een onderzoeker een gouden startpunt, al loop je het risico te verdwalen in al die informatie. Nadeel is ook dat de bewaarde brieven en notulen weinig persoonlijke beweegredenen onthullen. Voor die inkleuring moest ik in de buitenwereld op zoek.’

‘Dat Heidemij begon als een vereniging “ten algemeene nutte” , heeft de keuzes in de crisisjaren medebepaald. Heidemij heeft met het ontginnen van de woeste gronden landbouw en welvaart naar arme streken gebracht. Werkverschaffing was een onderdeel van die ontwikkeling en hielp tegen de massale werkloosheid aan het begin van de vorige eeuw. Intern was er dan ook een grote mate van gelijkgestemdheid over de organisatie van de werkverschaffing.’

Kritiek

‘Toch was er ook in die dagen al kritiek op de gezagsgetrouwe houding van Heidemij. Temeer omdat de omvangrijke staatsopdracht vrijwel zonder concurrentie kon worden uitgevoerd en de vereniging daar baat bij had. Dat Heidemij groeide en inkomsten aan de reserve toevoegde terwijl de arbeiders het met een schamel loon moesten doen, viel niet goed in de buitenwereld. Heidemij pareerde die kritiek met het excuus dat de vereniging de lonen niet bepaalde. Dat was een overheidsaangelegenheid. En de winst verdween niet in de zakken van bestuurders maar ging in de reserves, bijvoorbeeld ten behoeve van onderzoek.’

‘De overheid dicteerde inderdaad de salarissen. Wie harder werkte, van ver kwam of een groter gezin had te onderhouden, kon meer geld krijgen dan de sterke man die de pech had in een ploeg met zwakke broeders te zitten op zware grond. De basis van het afrekenmodel was namelijk de hoeveelheid verzette grond. Stukloon. Ik blijf zitten met de vraag of er binnen dat plichtsbesef – laten we het zo noemen – niet meer ruimte was voor eigen verantwoordelijkheid.’

‘De morele vragen van toen verschillen misschien niet eens zoveel van die van vandaag. Hoe verhoudt een motto als “improving quality of life” zich met de maatschappelijke gevolgen van de aanleg van infrastructuur of de winning van olie en gas? Het is wellicht eigen aan de aard van het ingenieurswezen dat algemeen belang wordt gewogen op een technische weegschaal en minder op een maatschappelijke.’

‘Dat gezegd hebbende, al voor dat de werkverschaffing in 1954 was voltooid, veranderde de koers van Heidemij. Er was bij ontginningsprojecten bijvoorbeeld meer oog voor natuurbehoud.’

‘Het hoogtepunt van de werkverschaffing lag in de jaren dertig, toen er jaarlijks 40.000 tot 50.000 te werk werden gesteld. Dat lijkt veel, maar op een totale bevolking van 9 miljoen mensen, waarvan zo’n 2 miljoen te maken hadden met de gevolgen van werkloosheid, was dat veel minder massaal dan bijvoorbeeld in Duitsland.’

‘De omstandigheden in de Duitse kampen waren ook voor de oorlog veel schraler dan in Nederland. Er is hier in de letterlijke zin van het woord nooit sprake geweest van dwangarbeid, al kun je je afvragen of er echt iets te kiezen viel. Wie het aanbod van werkverschaffing afsloeg, verloor zijn inkomenssteun en was aangewezen op armenzorg.’

Oorlog

‘De Tweede Wereldoorlog bracht de echte donkerte. Heidemij was in opdracht van de bezetter betrokken bij het toezicht op de tewerkstelling van Joden vanuit Joodse werkkampen. Dat waren geen concentratiekampen. Ook de Joodse arbeiders kregen betaald, al was dat nog minder dan de rest. Maar opnieuw kun je de vraag stellen: waar is de eigen uitvoeringsverantwoordelijkheid. Kon het anders?’

‘Maar zoals zoveel dingen is ook deze geschiedenis niet zwart-wit, eerder een waaier van grijstinten. In de Nederlandse situatie was de oorlog behoudens de eerste dagen en de moeizaam verlopen bevrijding niet zozeer een kwestie van militaire terreur, maar eerder een zoektocht hoe je tijdens de bezetting het land door kan laten draaien.’

‘In die zoektocht naar logistieke continuïteit speelde Heidemij een opvallende en opbouwende rol. Zo werden extra gronden geschikt gemaakt voor aardappelteelt en was er toezicht op verantwoord houtgebruik. Daarnaast konden arbeiders via inzet bij de oogstvoorziening vrijstelling van de arbeidsinzet in Duitsland krijgen. Het was samenwerken met de bezetter, maar tegelijkertijd ondermijning.’

‘Natuurlijk was het ook eigenbelang, al bestond de organisatie uit een dwarsdoorsnede van Nederland. Sommige op de hand van de bezetter, anderen begaan met het verzet.’

‘Bezien door de bril van de tijdgeest opereerde de Heidemij net als veel andere bedrijven. Proberen te overleven en erger voorkomen.’

Het verleden vertelt ons dat het heden werk in uitvoering is. Niet als een relativering van het handelen van vroeger, dat wel degelijk uitgesproken moedige of sadistische uitingsvormen kende, maar als een advies om niet te vergeten dat geschiedenis in het heden wordt gemaakt. Terugkijken is makkelijker dan vooruitkijken: rekenschap geven van het verleden geeft het heden perspectief. Zoals vruchtbare aarde doet groeien. (slotwoord)